Als je veel met foto’s bezig bent, of gewoon foto’s bekijkt, zal je het vast wel hebben opgemerkt. Vaak zit er een lichtafval aan de hoeken en soms aan de randen. Die zijn grijzer en donkerder dan het midden. Soms nauwelijks zichtbaar, soms echt duidelijk. Dat heet met een duur woord vignettering. Maar waarom zit het daar? Dat is niet zomaar. Vignettering is in eerste instantie een natuurkundig effect. Fotografen brengen het vaak ook bewust toe om de aandacht van de kijker te sturen.
Natuurkunde
Een flink deel van het beeld valt eraf
Die vignettering, dat lichtafval dus, is puur natuurkunde. Als een objectief een beeld projecteert is dat altijd een lichtcirkel. De allereerste consumentencamera van Kodak in 1887 (“You press the button, we do the rest!”) had ook een ronde lens en maakte ronde negatieven en ronde prints. Omdat licht in de reis naar het lichtgevoelig materiaal een steeds langere afstand moet afleggen naarmate de lichtcirkel groter is, wordt datzelfde licht naar de randen toe daardoor over een groter oppervlak verdeeld, en het beeld wordt donkerder. Ooit werd dat tegengegaan door de film in de camera een bolling mee te geven – de achterwand van de camera was licht bol, zodat licht aan de randen van de lichtcirkel minder verdeeld werd.
Pas later kwam het rechthoekige beeldformaat in zwang, de 35 mm kleinbeeldfilm, en nog veel later de rechthoekige digitale sensor. Het gevolg is dat de lichtcirkel over de film of sensor valt, en voor een deel niet wordt gebruikt. Daardoor zie je vaak alleen lichtafval in de hoeken van een foto, want alleen daar raken de hoeken van de film of sensor de rand van de lichtcirkel. Een ander gevolg is ook dat vignettering vooral optreedt bij groothoekfotografie. Licht in een groothoekobjectief stuitert meer rond aan de randen waardoor er meer verval optreedt.
Nu moet je een woord als lichtcirkel overigens ook weer niet al te letterlijk nemen. Ja, een objectief projecteert een lichtcirkel, maar er zit nog een rechthoekig sluitergordijn tussen de cirkel en de sensor of film die een deel van de cirkel tegenhoudt. Er is wel een overlap maar minder groot dan je zou denken en nihil op de hoeken. Ik blijf wel het woord lichtcirkel gebruiken.
Verschil cropcamera’s en full-frame camera’s
Je hebt dus meer lichtafval naar de randen van de lichtcirkel. Het ene objectief (lees: duurdere) zal daar beter mee omgaan dan het andere (lees: goedkopere). Maar de soort camera maakt ook uit. Een consumentencamera heeft vaak een kleinere sensor dan de full-frame camera. Je loopt met een cropcamera gewoon minder kans op vignettering in je foto’s! Zie het kader voor meer informatie over de cropfactor.
Zet je een fullframe-objectief op een cropcamera, dan zal je geen last hebben van vignettering. De lichtcirkel is veel groter dan de sensor waar het op valt.
Omgekeerd geldt in theorie: je hebt meer vignettering als je een crop-objectief op een fullfamecamera zet. Maar doe dat NOOIT! De mount van dat objectief, het aansluitpunt dus, steek te ver uit in de camera en je molt de spiegel van je camera als die opklapt. Dat heb ik ergens gelezen, kan het ook niet meer terugvinden, en ik heb het natuurlijk niet uitgetest.
Maar doe maar niet.
Over fullframecamera’s en een consumentencamera’s
Een fullframecamera heeft een sensor die even groot is als de breedte van een kleinbeeldfilm, namelijk 35 mm. Vandaar ook de naam fullframe. Het negatief zelf is 24×36 mm. Zulke sensors zijn ook duurder om te maken en fullframecamera’s dus ook.
Vandaar dat fabrikanten ook consumentencamera’s maken. Die hebben naast de standaardfuncties vaak ook een kleinere sensor, en zijn dus lichter en betaalbaarder. De sensors van Nikon, Sony, Pentax etc, zijn bijvoorbeeld ongeveer 1,5 keer kleiner dan fullframesensors. Ja, dat is slecht Nederlands, ik weet het. Canon heeft weer een verhouding van 1,6 keer kleiner. En zo heeft elke camerafabrikant er een eigen draai aan gegeven.
De kleinere sensormaten hebben dus een cropfactor, omdat ze meer van de lichtcirkel wegsnijden (croppen). Consumentencamera’s worden daarom vaak cropcamera’s genoemd. Noem dat woord en je bent een kenner!
In het kader hierboven noem ik terloops ook de cropfactor. Je kan het als een nadeel zien dat de cropfactor meer van de lichtcirkel “laat liggen” en niet gebruikt, maar er is ook een voordeel. Beetje ingewikkeld verhaal komt nu, maar ook weer niet als er even een beetje over nadenkt. Die lichtcirkel wordt geprojecteerd op een sensor of een film. Omdat een kleinere sensor een kleiner deel van het beeld gebruikt om daar een foto van te maken, wordt dat deel dat gebruikt wordt als het ware vergroot, en wel met de cropfactor. Als de sensor 1,5 keer zo klein is als een fullframesensor, kan je het aangegeven brandpunt dus vermenigvuldigen met de cropfactor. Een 50 mm op full-frame is bij Canon op crop daarmee 50 x 1,6 = 80 mm. Een 50 mm op full-frame is bij Nikon op crop daarmee 50 x 1,5 = 75 mm. Maar de scherptediepte blijft echter hetzelfde.
Is vignettering erg?
Nee. Ik vind van niet. Ik vind het zelfs mooi. Vignettering is een natuurkundig principe en hoort erbij. Sterker nog, je kan vignettering gebruiken om afleidende zaken aan de randen van de foto, en die je niet kan wegsnijden, weg te moffelen door ze minder opvallend te maken. Je wilt per slot de ogen van de kijker sturen naar het echte onderwerp wat je wilt laten zien. Beeldbewerkingsprogramma’s zoals Photoshop hebben ook echt een tooltje om een vignettering in een foto aan te brengen. Het heeft dus echt een functie. Ik heb weinig foto’s waarin ik geen vignettering toepas. In mijn project Moderne Geschiedenis – digitale fotografie op analoge wijze bewerkt – pas ik vignettering zelfs standaard toe, omdat analoge foto’s uit de 19e eeuw er mee volzitten.
Dit is dus vignettering!
Wil je meer weten?
Volg dan mijn online cursus basisfotografie. Je leert dan in twee uur om mooiere foto’s te maken, en je verdient de bewondering van jouw vrienden en kennissen. 👀 👍
TIP: download deze PDF in de zijbalk en zoek de kortingscode van 10% voor deze cursus.
